SKKN Một số biện pháp giúp học sinh nhận biết và vận dụng tốt phép so sánh tu từ trong phân môn Luyện từ và câu ở Lớp 3

 PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................................1
 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ......................................................................................................1
 II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU ..............................................................................................2
 III. PHẠM VI, ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .......................................................................2
 IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................................2
 V. PHẠM VI VÀ KẾ HOẠCH NGHIÊN CỨU ....................................................................2
PHẦN NỘI DUNG.............................................................................................................................3
 CHƯƠNG I:CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN..................................................................3
 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN............................................................................................................3
 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN .......................................................................................................4
 CHƯƠNG II: CÁC BIỆN PHÁP GIÚP HỌC SINH NHẬN BIẾT VÀ VẬN DỤNG TỐT 
 CÁC PHÉP TU TỪ SO SÁNH .....................................................................................................6
 Biện pháp 1: Nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa, phân nhóm 
 các dạng bài tập so sánh............................................................................................................6
 Biện pháp 2: Tìm hiểu khái niệm, cấu trúc của phép tu từ so sánh ...................................7
 Biện pháp 3: Giúp học sinh nhận biết các dạng bài tập về so sánh..................................10
 Biện pháp 4: Giúp học sinh củng cố kiến thức về biện pháp so sánh qua hệ thống bài 
 tập mở rộng. 19
 Biện pháp 5: Giúp học sinh nhận biết biện pháp so sánh thông qua các câu đố dân gian
 23
 CHƯƠNG III: KẾT QUẢ ........................................................................................................25
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..................................................................................................28
 1. KẾT LUẬN........................................................................................................................28
 2.ĐỀ XUẤT VÀ KHUYẾN NGHỊ: ....................................................................................28 II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
 Đặc điểm của dạy Luyện từ và câu lớp 3 chính là giúp học sinh tiếp cận kịp 
thời với sách giáo khoa đồng thời giúp giáo viên có được phương pháp rèn luyện học 
sinh kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ so sánh. Từ đó vận dụng linh hoạt vào hướng 
dẫn rèn kỹ năng làm các bài tập Luyện từ và câu một cách hiệu quả nhất.
 Góp phần giúp học sinh củng cố lý thuyết về cách dùng từ so sánh, từ đó học 
sinh biết phân biệt, biết cách so sánh tu từ.
 III. PHẠM VI, ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
 Tôi chọn học sinh lớp 3A3 do tôi chủ nhiệm năm học 2018 - 2019 làm đối 
tượng nghiên cứu, sĩ số học sinh là 45 em.
 IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
 Để thực hiện được mục đích của đề tài đặt ra, tôi mạnh dạn nghiên cứu, học hỏi, 
tìm tòi, áp dụng những phương pháp sau:
1. Phương pháp nghiên cứu lý luận (đọc tài liệu)
2. Phương pháp điều tra giáo dục.
3. Phương pháp phân tích tổng hợp.
4. Phương pháp tổng kết, rút kinh nghiệm (thông qua các chuyên đề ở tổ khối, dự giờ 
rút kinh nghiệm của đồng nghiệp, rút kinh nghiệm qua thực tế giảng dạy của mình, 
khảo sát đối tượng học sinh.)
5. Phương pháp quan sát, đàm thoại, trò chuyện với giáo viên và học sinh lớp 3.
 V. PHẠM VI VÀ KẾ HOẠCH NGHIÊN CỨU
 Phạm vi nghiên cứu: Học sinh lớp 3A3
 Kế hoạch nghiên cứu: Từ tháng 9 năm 2018 đến tháng 4 năm 2019.
 2 đặt ra là: Giáo viên cần có những hình thức tổ chức, phương pháp dạy học như thế 
nào để các em tích cực tham gia vào hoạt động học tập và giờ dạy đạt hiệu quả cao.
 2.CƠ SỞ THỰC TIỄN
 Để nắm rõ nguyên nhân và tìm ra những biện pháp hữu hiệu nhất cho việc dạy 
và học biện pháp tu từ so sánh, tôi đã tìm hiểu kĩ thực trạng việc dạy và học biện 
pháp này ở giáo viên và học sinh.
 Nhìn chung, nhiều giáo viên đã nắm được mục đích của việc dạy phép tu từ so 
sánh, biết sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học mới nhằm phát huy tính tích 
cực, chủ động của học sinh. Một số giáo viên biết sử dụng linh hoạt các phương tiện 
dạy học, giúp các em tiếp cận với phép so sánh một cách dễ dàng hơn.
 Tuy nhiên, giáo viên và học sinh vẫn còn gặp một số khó khăn và hạn chế khi 
dạy và học phép tu từ so sánh như sau:
 2.1.Về phía giáo viên:
 Qua thực tế giảng dạy và trao đổi với bạn bè đồng nghiệp cho thấy:
Khi dạy về biện pháp tu từ so sánh một số giáo viên còn rất lúng túng trong việc nắm 
vững mức độ nội dung của từng bài cụ thể dẫn đến việc dạy quá cao hoặc quá thấp so 
với chương trình.
 Giáo viên mới chỉ chú tâm vào việc dạy cho học sinh nhận biết phép tu từ so 
sánh mà chưa quan tâm nhiều tới việc dạy học sinh cách cảm nhận và vận dụng các 
kiến thức về so sánh vào việc nói và viết.
 Phần lớn giáo viên chỉ tổ chức cho học sinh luyện tập những bài tập trong sách 
giáo khoa, rất ít giáo viên sáng tạo ra các bài tập mới, các tình huống mới hay tạo ra 
hoàn cảnh sử dụng từ của học sinh.
 Vốn kiến thức của một số giáo viên còn hạn chế . Tài liệu tham khảo, mở rộng 
vốn hiểu biết cho giáo viên và học sinh chưa nhiều.
 Một số bộ phận nhỏ giáo viên vẫn chưa chú trọng quan tâm đến việc lồng ghép 
trong quá trình dạy học giữa các phân môn của môn Tiếng Việt với nhau, để khơi 
dậy sự hứng thú học tập và sự tò mò của phân môn này với phân môn khác trong 
môn Tiếng Việt.
 2.2. Về phía học sinh
 Khả năng tư duy của học sinh còn dừng lại ở mức độ tư duy đơn giản, trực 
quan, vốn kiến thức văn học của học sinh rất ít ỏi nên việc cảm thụ nghệ thuật tu từ 
so sánh còn hạn chế.
 Qua thực tế giảng dạy ở lớp mình phụ trách và tìm hiểu thêm về học sinh lớp 
khác qua các đồng nghiệp, tôi thấy các em còn mắc những lỗi sau:
 Học sinh nhầm lẫn giữa so sánh logic và so sánh tu từ
 Ví dụ câu “ Trăng đêm nay sáng quá, trăng mai còn sáng hơn” là một phép so 
sánh tu từ bậc hơn kém nhưng thực tế nó là phép so sánh logic.
 Nhận diện sai các yếu tố so sánh
 Ví dụ câu: “ Những hạt sương sớm đọng trên lá long lanh như những bóng đèn 
pha lê.” học sinh xác định các sự vật được so sánh với nhau là “ hạt sương” so sánh 
 4 CHƯƠNG II: CÁC BIỆN PHÁP GIÚP HỌC SINH NHẬN BIẾT VÀ 
 VẬN DỤNG TỐT CÁC PHÉP TU TỪ SO SÁNH
 Biện pháp 1: Nghiên cứu cấu trúc, nội dung chương trình sách giáo khoa, 
 phân nhóm các dạng bài tập so sánh
 1. Nội dung chương trình sách giáo khoa:
 Muốn giảng dạy tốt từng bộ môn, phân môn thì việc đầu tiên người giáo 
 viên phải nghiên cứu kỹ nội dung, chương trình sách giáo khoa để có phương 
 pháp và kế hoạch dạy học đạt hiệu quả cao. Chính vì vậy, ngay từ đầu năm học, 
 khi được nhà trường phân công giảng dạy lớp 3 tôi đã bắt tay ngay vào việc 
 nghiên cứu kỹ chương trình để có định hướng dạy tốt phân môn Luyện từ và 
 câu, nhất là mảng kiến thức về phép tu từ So sánh.
 Phân môn Luyện từ và câu lớp 3 được dạy 1tiết/1 tuần trong đó có 7 tiết 
 dạy về So sánh (trong học kỳ I). Mục đích yêu cầu về nội dung, kiến thức mỗi 
 tiết cũng nâng dần mức độ từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp, giúp học 
 sinh2. từng bước nắm bắt, ghi nhớ và luyện tập có hiệu quả.
 Yêu cầu và mức độ của mỗi tiết dạy được tôi cụ thể hóa trong bảng sau:
 Tiết/tuần Nội dung
 Tiết 1 (Tuần 1) Học sinh bước đầu làm quen với biện pháp tu từ So sánh
 Học sinh biết cách tìm những hình ảnh so sánh trong các
 Tiết 2 (Tuần 3) câu thơ, câu văn và nhận biết các từ chỉ sự so sánh trong các
 câu văn đó
 Học sinh nắm bắt được kiểu so sánh: So sánh hơn kém, so
 Tiết 3 (Tuần 5) sánh ngang bằng. Biết cách thêm các từ so sánh vào những
 câu văn chưa có từ so sánh.
 Học sinh tìm hiểu thêm một cách so sánh: so sánh sự vật với
 Tiết 4 (Tuần 7)
 con người, con người với sự vật.
 Học sinh nắm bắt thêm cách so sánh: So sánh âm thanh với
 Tiết5 (Tuần10)
 âm thanh.
 Tiết 6 (Tuần 12) Học sinh biết cách so sánh hoạt động với hoạt động.
 Tiết 7 (Tuần 15) Học sinh đặt được câu văn có hình ảnh so sánh.
 Toàn bộ chương trình Tiếng Việt 3 - Tập 1 dạy về So sánh gồm 7 tiết với 
 các mô hình sau:
 Mô hình 1: So sánh Sự vật - Sự vật
 Mô hình 2: So sánh Sự vật - Con ngƣời
 Mô hình 3: So sánh Hoạt động - Hoạt động
 Mô hình 4: So sánh Âm thanh - Âm thanh
 6 Ví dụ:
 Cái lưng còng của ông cụ sao giống lưng ông nội thế.
 Cơ sở của phép so sánh logic dựa trên tính đồng nhất, đồng loại của các sự 
vật hiện tượng và mục đích của sự so sánh là xác lập sự tương đương giữa hai đối 
tượng.
 Nếu như giá trị của so sánh logic là xác lập được sự tương đương giữa hai 
đối tượng thì giá trị của so sánh tu từ là ở sự liên tưởng, sự phát hiện và gợi cảm 
xúc thẩm mĩ ở người đọc, người nghe.
 Trong ví dụ :
 Bà như quả ngọt chín rồi
 Càng thêm tuổi tác, càng tươi lòng vàng.
 ( TV 3 - tập 1, trang 7)
 Ở ví dụ trên “bà” được ví như “quả ngọt” đã chín, bà càng có tuổi thì tình 
cảm của bà càng sâu sắc, càng ngọt ngào như quả chín trên cây. Với sự so sánh 
này, người cháu đã thể hiện được tình cảm yêu thương, quý trọng của mình đối với 
bà.
 Như vậy, so sánh tu từ học và so sánh logic khác nhau ở 3 yếu tố:
 - Tính hình tượng
 - Tính biểu cảm
 - Tính dị loại (không cùng loại) của sự vật.
 3. Cấu trúc của phép so sánh tu từ:
 Phương diện, đặc
 Đối tượng Đối tượng đưa ra để
 điểm so sánh Từ so sánh
 được so sánh làm chuẩn so sánh
 (1) (2) (3) (4)
 Trăng tròn như cái đĩa
 Trong đó :
 - Yếu tố (1) là cái so sánh, đây là yếu tố được hoặc bị so sánh tùy theo việc 
so sánh là tích cực hay tiêu cực.
 - Yếu tố (2) là cơ sở so sánh, đây là yếu tố chỉ tính chất sự vật hay trạng thái 
của hành động được nhìn nhận theo một cách nào đó có vai trò nêu rõ phương diện 
so sánh.
 - Yếu tố (3) là mức độ so sánh thường được diễn ra ở mức độ ngang bằng 
nhau. Ngoài từ “ như” còn có các từ “ tựa”, “ tựa như”, “ giống như”, “ là”, 
“như là”, “ như thể”; so sánh hơn kém như từ “ hơn”, “ chẳng bằng”
 - Yếu tố (4) là cái được so sánh, tức là cái đưa ra để làm chuẩn so sánh.
 8 Ví dụ: Những ngôi sao thức ngoài kia
 Chẳng bằng mẹ đã thức vì chúng con.
 Những ví dụ trên cho ta thấy các đối tượng được đưa ra để so sánh khác nhau 
về bản chất. Nhưng do một cách nhìn đặc biệt, các đối tượng vốn là khác loại, khác 
bản chất có thể chuyển hóa được cho nhau, có những đặc điểm, những nét giống 
nhau.
 Vậy so sánh tu từ là biện pháp tu từ ngữ nghĩa, trong đó người ta đối chiếu hai 
đối tượng khác loại của thực tế khách quan không đồng nhất với nhau hoàn toàn mà 
chỉ có một nét giống nhau nào đó, nhằm diễn tả bằng hình ảnh một lối tri giác mới 
mẻ về đối tượng.
 Mặt khác, sách giáo khoa Tiếng Việt 3 không trực tiếp đưa ra khái niệm So 
sánh (với tư cách là một biện pháp tu từ) cho học sinh mà thông qua các bài tập dần 
dần hình thành khái niệm đơn giản về so sánh cho học sinh. Chính vì vậy khi dạy về 
so sánh cho học sinh, tôi đã dựa trên các dạng bài tập để phân loại và lựa chọn 
phương pháp dạy phù hợp với từng dạng bài cụ thể.
 Biện pháp 3: Giúp học sinh nhận biết các dạng bài tập về so sánh
 1. Dạng bài tập nhận biết biện pháp tu từ so sánh
 Đây là dạng bài tập giúp học sinh nhận biết những sự vật so sánh, những hình 
ảnh so sánh, những đặc điểm so sánh và những từ so sánh trong câu. Để dạy tốt dạng 
bài tập này, tôi đã hướng dẫn học sinh cụ thể trong từng tiết học như sau:
* Ví dụ 1: Tiết 1 - Tuần 1 (Bài tập 2/ Trang 8 - Tiếng Việt 3, Tập 1)
 Tìm những sự vật được so sánh trong các câu văn, câu thơ dưới đây:
 a) Hai bàn tay em
 Như hoa đầu cành Huy 
 Cận
 b) Mặt biển sáng trong như tấm gương khổng lồ bằng ngọc thạch.
 Vũ Tú Nam
 c) Cánh diều như dấu “á” 
 Ai vừa tung lên trời
 Lương Vĩnh Phúc
 d)Ơ, cái dấu hỏi Trông 
 ngộ, ngộ ghê Như 
 vành tai nhỏ Hỏi rồi 
 lắng nghe
 Phạm Như Hà
 Đây là dạng bài tập đầu tiên các em được làm quen với so sánh với yêu cầu là 
nhận diện các từ chỉ sự vật được so sánh. Để làm tốt bài tập này học sinh phải nắm 
chắc các từ chỉ sự vật so sánh với nhau trong các câu thơ, câu văn trên là:
 + “ Hai bàn tay em” so sánh với “hoa đầu cành”
 + “ Mặt biển so sánh với “tấm thảm khổng lồ”
 + “ Cánh diều” so sánh với dấu “á”
 10